Đức Phật dùng dòng sông để ví dụ cho thân và nước để ví dụ cho tâm. Bởi vì tâm vốn vô hình. Chúng ta khó thấy được hoạt động của nó nếu không có sự tu tập “như lý tác ý”.
Con người tồn tại là do hội tụ đủ hai phần: Thân – Tâm. Hay còn gọi là thể xác – tinh thần. Thể xác, ta có thể quan sát, nhìn rõ ràng. Tâm, ta rất khó thấy nhưng nó rất lợi hại, bởi: “Tâm dẫn đầu các pháp, tâm làm chủ, tâm tạo tác, nếu với tâm ô nhiễm nói lên hay hành động thì khổ não sẽ theo như bánh xe theo chân con vật kéo. Tâm dẫn đầu các pháp, tâm làm chủ, tâm tạo tác, nếu với tâm thanh tịnh nói lên hay hành động, an lạc bước theo sau, như bóng không rời hình” (Kinh Pháp Cú, phẩm Song Yếu).
Ví như hồ nước dù đẹp, nhưng nước trong hồ bẩn đục thì không dùng vào đâu được. Cũng vậy, thân ta có đẹp như nàng tiên hay hoa hậu nhưng tâm bị khuấy động ô nhiễm thì cái đẹp của thân có nghĩa lý gì đâu. Tâm có trong sạch thì thân mới có giá trị.
Đức Phật lại chỉ cho chúng ta một phương pháp luyện tâm rất thù thắng và cụ thể rõ ràng: ví như cây sắt nhọn, đặt nằm ngang, chúng ta đặt bàn tay lên thì không sao, nếu để theo chiều đứng, đặt bàn tay lên, nó sẽ đâm thủng bàn tay. Cũng như thế, nếu chúng ta có được thanh gươm trí tuệ bén nhọn, nó sẽ đâm thủng màn vô minh, thấy được Niết bàn giải thoát. Dù là cư sĩ tại gia hay hàng xuất gia, nếu đặt tâm không đúng chỗ thì không thể đạt được Chánh Pháp tối thượng.
Lại nhớ câu chuyện Đức Phật độ Nan Đà. Nan Đà dù thân đã xuất gia nhưng tâm luôn tưởng nhớ đến người vợ trẻ đẹp mới cưới của mình, rồi buồn bã, lo âu, sầu muộn. Nan Đà cũng đã đặt tâm không đúng chỗ, nghĩa là không “như lý tác ý”.
Nếu như Nan Đà nghĩ rằng: “Người này tuy đẹp nhưng khi vô thường đến họ sẽ chết đi, vài tiếng đồng hồ au sẽ hôi thối khó chịu”. Khi tác ý như thế, phiền muộn sẽ biến mất, đó gọi là “như lý tác ý”.
Đức Phật lại đưa ra một ví dụ: Ví như hồ nước bị khuấy động, những người đứng trên bờ hồ sẽ không nhìn thấy các loài tôm, cua, cá, san hô… ở dưới nước. Cũng như người không “như lý tác ý” không rèn luyện cho tâm sáng, không trau dồi cho thân khẩu ý trong sạch, sẽ không có lợi ích cho mình và người, không thấy được chánh pháp, không chứng đắc, không an lạc Niết bàn.
Bằng ngược lại, nước trong hồ không bị khuấy động, hồ nước trong suốt, ta sẽ thấy mọi vật trong hồ. Cũng như thế nếu các Tỳ-kheo gột rửa các cấu uế trong thân tâm, chúng ta sẽ thấy được lợi ích của ta, của người. Trau dồi thân tâm thanh tịnh, trong sáng thì sẽ chứng đắc đạo quả. Qua đó, chúng ta thấy rõ ràng Đức Phật đang dạy chúng ta xem nhẹ phần thân, phải luôn chú trọng tới tâm. Bởi tâm sẽ làm cho con người luôn hoàn thiện, đẹp đẽ và mọi người đều yêu mến, vì “vạn pháp do tâm”.
Như khi ta đến chùa thấy nụ cười từ bi của các vị Hoà thượng, hình ảnh trang nghiêm của nhà Sư hay những câu kinh được ghi tạc trên vách chùa bỗng dưng lòng cảm thấy hoan hỷ, tâm hồn nhẹ nhàng, tuổi thọ thêm lâu. Chính vì thế, Đức Phật dạy chúng ta luôn rèn luyện thân tâm cho trong sạch, luôn ngược gió toả hương thơm. Do đó, chúng ta phải thường xuyên theo dõi tâm, không để tâm phóng túng, buông lung. Không để cho tâm ác ngăn chặn tâm thiện lành phát khởi.
Có năm điều làm cho tâm luôn cấu uế, mê muội, không nhận thức, phân biệt được đúng sai, thiện ác, như một màng lưới bao trùm không thể thoát ra được. Năm triền cái kết thành màng lưới trói buộc thân tâm chính là:
1. Tham dục: Những mong cầu dục lạc qua năm giác quan, như: sắc dục, thanh dục, hương dục, vị dục và xúc dục.
2. Sân hận: Tâm tức giận đối với mọi hoàn cảnh không vừa ý hay do người khác làm trái ý mình.
3. Hôn trầm – thuỵ miên: Sự mệt mỏi của thân vã sự rã rời của tâm. Hay nói cách khác là sự nặng nề của cơ thể và mơ màng tâm thức.
4. Trạo cử - hối quá: Thân không yên ổn, tâm lăng xăng.
5. Nghi ngờ: Trạng thái do dự, không nhất quyết nhận ra điều nào đúng sai. Nghĩa là trong tâm còn thắc mắc về khả năng tu tập của mình hoặc nghi ngờ các pháp học, pháp hành không biết mình tu như thế có đúng không?
Có một câu chuyện kể về một vị Bà La Môn và vợ rất nhiều, hai người chỉ có một tấm áo choàng để ra đường. Ông khoác áo choàng đến nghe Phật thuyết pháp. Hôm đó Đức Phật dạy về phước đức của sự bố thí. Ông rất muốn cúng dường áo choàng đang mặc lên Đức Phật nhưng do dự mãi vì cúng rồi, ông và vợ sẽ không có áo choàng để ra đường nữa. Ông đắn đo nhiều bận, cuối cùng mới dứt khoát dâng áo choàng lên cho Phật. Trong giây phút hoan hỷ đó, ông la to lên: “Ta đã chiến thắng rồi! Ta chiến thắng rồi!”.
Vua Ba Tư Nặc cũng đang trong pháp hội, nghe ông la to như vậy bèn đến hỏi thăm: “Ông đã chiến thắng ai?”. Ông Bà La Môn nghèo nói: “Ta chiến thắng tâm keo kiệt bủn xỉn của ta!”, rồi kể cho vua nghe câu chuyện chiếc áo choàng của mình. Vua Ba Tư Nặc cảm động trước hành động dũng cảm của ông nên đã tặng ông rất nhiều áo choàng và vật dụng khác, nhưng ông chỉ lấy đủ hai áo choàng cho mình và vợ, còn lại ông dâng cúng hết lên cúng dường Đức Phật. Đức Phật dạy, nếu ngay từ lần đầu tiên ông Bà La Môn kiên quyết cúng dường, không phân vân thì phước báu đã tăng gấp nhiều.
Thông qua câu chuyện này, Đức Phật nhắc nhở chúng ta, khi tâm thiện khởi lên nên thực hành liền, không để cho tâm ác cản ngăn thì phước báu sẽ vô lượng. Tất cả mọi việc đều tùy thuộc vào tâm thanh tịnh hay không. Do đó người đệ tử Phật phải luôn quan sát tâm, gột rửa tâm, thấy đúng, nghĩ đúng, làm đúng, nói đúng Chánh Pháp để dòng nước tâm thức mãi trong xanh, để tâm từ bi trí tuệ ngày càng thêm lớn.
Theo Tạp chí Văn hoá Phật giáo